In welke mate worden inzichten uit de klassieke retorica nog gebruikt? Is dat bijvoorbeeld terug te vinden in het politieke debat?
Retorica is de kunst van de welsprekendheid en in de klassieke oudheid is daar verfijnd over geschreven. Denk aan de Romeinen Cicero en Quintilianus. In het minisymposium ‘Het woord als wapen’, dat gisteren door de KNAW, Koninklijke Nederlandse Academie van Wetenschappen, werd georganiseerd brachten enkele wetenschappers voor het voetlicht hoe de retorica van de klassieke oudheid tijdens oorlogsvoering een rol speelde.
Volgens Bé Breij, docent Latijn aan de Radboud Universiteit, is er qua retorica in al die eeuwen niet zoveel veranderd. Zij deed onderzoek naar de redevoeringen van Joseph Goebbels, die onmiskenbaar een groot effect hadden op zijn toehoorders. Maar in onze eigen tijd kunnen we wijzen naar de gloedvolle speeches van Obama en – voeg ik eraan toe – dichter bij huis naar de retirades van Wilders.
Logos, ethos en pathos
Bé Breij wees erop dat er in de oudheid onderscheid werd aangebracht tussen politieke, juridische en ceremoniële redes. In alle drie gevallen draaide het echter om het toepassen van ‘logos’ (de argumentatie van de bepleite zaak), ‘ethos’ (de uitstraling van de spreker) en ‘pathos’ (de opgeroepen emoties bij het publiek).
Dus: Is het verhaal van de spreker overtuigend? Is de spreker geloofwaardig? Raakt het verhaal van de spreker het publiek?
En daar gaat het natuurlijk nog steeds om. Maar misschien legde pathos in de oudheid wat meer gewicht in de schaal. In veel literaire overleveringen, die van Homerus voorop, gaat het om – en ik citeer nu Bé Breij: liefde, medelijden, hoop, vreugde, woede, haat, angst, schaamte, minachting, jaloezie, verdriet, afkeer en wraakzucht.
Goed evenwicht
Prompt moest ik denken aan ons calvinistisch Nederland, waarin pathos doorgaans niet zo wordt uitgevent. Wilders doet dat natuurlijk wel, vol ressentiment en rancune. De vraag is of hij niet doorslaat en van zichzelf door zijn boosaardig geweeklaag een karikatuur maakt. Belangrijk: zoek altijd naar een goed evenwicht tussen logos, ethos en pathos.
Obama wordt geroemd vanwege zijn spreektalent, maar de laatste tijd zit de klad er in. Als spreker komt hij professorabel over (te rationeel, te weinig pathos). Verder valt op dat hij bewust korte stiltes inlast in zijn redevoeringen. Stiltes die je als toehoorder gelegenheid geven de merites van zijn argumentatie (logos) goed tot je door te laten dringen. Zijn uitstraling (ethos) wil ondertussen vertrouwen wekken.
Volgens mij doet Obama er goed aan wat meer pathos in zijn speeches aan te brengen. Daardoor wordt hij persoonlijker, minder onderkoeld.
Stelregels
Postdoc-onderzoeker Irene van Renswoude bracht tijdens het minisymposium ‘Het woord als wapen’ zes stelregels naar voren, die ook elke hedendaagse spreker in acht kan nemen:
- Toon respect (hang niet de clown uit, maak niemand belachelijk).
- Toon het beste voor te hebben (laat je bezorgdheid zien).
- Doe alsof je met tegenzin spreekt (pose: je brengt iets naar voren omdat je er niet onderuit kunt).
- Spreek recht uit het hart (pathos!).
- Presenteer je als buitenstaander (als spreker sta je buiten de gevestigde orde).
- Beroep je op de vrijheid van meningsuiting (doe dat goed getimed; er zijn momenten dat je dit beter even kunt laten).
Wat het laatste betreft wees Irene van Renswoude op de filosoof die in de senaat tegenover Heriodanus met veel misbaar beweerde dat er een staatsgreep werd voorbereid. Hij werd afgevoerd en omgebracht. Overigens bleek hij de waarheid verteld te hebben.
Pussy Riots
De vrouwen van de Russische punkrockband Pussy Riots vormen een eigentijds voorbeeld. Met hun actie in een kerk in Moskou wilden zij demonstreren tegen het monsterverbond tussen het Poetin-regime en de orthodoxe kerk. Het gevolg was dat ze het gevang in werden gesmeten. Pathos ging met Pussy Riots op de loop. De bandleden toonden hun mening met passie, maar deden dat op het verkeerde moment en de verkeerde plek. De Russische activiste Masha Gessen stak Pussy Riots een hart onder de riem met haar mooie uitspraak: ‘Words will break cement.’
De klassieke retorica biedt een gereedschapskist om, ook in onze tijd, met woorden een maximaal effect te bereiken.
KNAW-minisymposium ‘Het woord als wapen’, 23 maart 2015.
Publicatiedatum: 24 maart 2015
