Het felle debat over het referendum aangaande de Oekraïne nadert zijn apotheose. Wie kan door de wirwar van verhitte verhalen nog helder zien waar het om gaat?
In de onvolprezen interviewreeks van Wim Kayzer, ‘Een schitterend ongeluk’, alweer uit een grijs verleden, kwamen intellectuelen aan het woord die zich uitspraken over de mens. Dat de mens er is, met zijn hoogstaande cognitieve ontwikkeling, is het resultaat van zuiver toeval. De homo sapiens is een schitterend ongeluk in de kosmos.
De mens, zo kwam verder naar voren in ‘Een schitterend ongeluk’, is bij uitstek een verhalenverteller. Altijd is er die onbedwingbare aandrang om zich tegenover de medemens uit te spreken: een anekdote, een sterk verhaal, een roddel. De mens reflecteert door middel van taal op zijn existentie. Dat heeft, behalve een rijke filosofische traditie, geleid tot prachtige romans die fungeren als vijver waarin wij ons schaduwbeeld weerspiegeld zien. Een schaduwbeeld vervuld van verwarrende emoties en gedachten.
Welke verhaal is waar?
De verhalenverteller probeert ook vat te krijgen op zijn bestaan door het leven naar zijn hand te zetten. Dat zie je voorbeeldig bij de huidige debatten rond het referendum over Oekraïne. Elke geïnteresseerde leek vraagt zich af: welk verhaal is nu eigenlijk waar? Gaat het om het formaliseren van een handelsbetrekking met de Europese Unie? Of is het de opstap naar de Europese Unie van een land dat wordt geregeerd door oligarchen? Moet Oekraïne als buffer tussen ‘Europa’ en de ‘Russische Beer’ fungeren of juist als bruggenhoofd? Heeft Oekraïne het recht om zich te ontwikkelen tot een volwaardige natie of moet het land de bakermat blijven waar de Russische ziel ooit zou zijn geboren?
Politiek gekleurde verhalen
Het is belangrijk om verhalen te onderscheiden van ideologieën, ook al is dat moeilijk. De Fransen spreken over de grote ideologieën van de twintigste eeuw – socialisme, liberalisme, fascisme – als ‘les grands recits’, de grote verhalen. Maar is elk groot verhaal een ideologie? En wat is een ideologie eigenlijk? Kort gezegd is een ideologie een samenhangende kijk op hoe de maatschappij ingericht zou moeten zijn. Als zodanig is het een politieke overtuiging. Je zou dus kunnen zeggen dat een ideologie een politiek gekleurd ‘verhaal’ is.
Achter sommige verhalen schuilen politieke overtuigingen. Laten we eens een paar van die als stellige meningen verpakte verhalen noemen.
Zodra het handelsverdrag van kracht is, zullen de Oekraïners massaal naar West-Europa komen, waar ze ‘ons’ werk afpakken. Oekraïne is een maffiose staat en president Porosjenko is de grootste graaier. De Russen zullen het niet pikken en Oekraïne naar de afgrond brengen. Een derde wereldoorlog met Rusland dreigt.
Of, van de andere kant: Oekraïne is een Europese natie. Door het handelsverdrag zal het zich ontwikkelen tot een land waarin het recht zegeviert en onrecht wordt uitgebannen. De economie van Oekraïne zal door het handelsverdrag floreren en wij in West-Europa worden er ook beter van.
Voor of tegen de EU
Achter al die – oppervlakkige – verhalen gaan ideologische standpunten schuil die zich focussen op de status van de Europese Unie. De voorstanders van het handelsverdrag met Oekraïne zijn ook pleitbezorgers van de Europese Unie. Alleen door in Europa een gezamenlijk ‘blok’ te vormen, kan ‘Europa’ in de naaste toekomst de concurrentie aan met landen als China en de Verenigde Staten. De tegenstanders van het handelsverdrag staan sceptisch tegenover de Europese Unie in haar huidige hoedanigheid. ‘Brussel’ heeft te veel te vertellen over de afzonderlijke landen; de natiestaat wordt bedreigd. Er dreigt een politieke moloch te ontstaan die alles van boven oplegt.
Culturele diversiteit
Ik schaar mij aan de kant van Guy Verhofstadt, voormalig premier van België en nu liberaal lid van het Europese Parlement, die in zijn boek ‘De ziekte van Europa’ (2015) pleit voor een federaal Europa. Hij staat zeker geen supranationale staat voor die alles bestiert. Hij zoekt aansluiting bij het idealisme zoals dat opgeld deed in de beginperiode van de Europese samenwerking. Volgens Verhofstadt is een federaal Europa de beste waarborg voor culturele diversiteit.
In het verleden organiseerde ik voor het Forum voor Europese Cultuur lezingen op het gebied van cultuur, maatschappij en politiek. Vaak luidde de kritiek: er bestaat helemaal geen Europese cultuur! Romans, composities en films geven uitdrukking aan de existentie van de mens, diens diepste gevoelens en gedachten. En die gevoelens en gedachten zijn universeel, kunnen ook naar voren komen in kunstuitingen buiten Europa. Dat is helemaal waar, maar niettemin verbindt kunst – romans, schilderijen, muziekstukken – mensen met elkaar. Zo laten de boeken van de vorige week overleden Hongaarse schrijver Imre Kertész niemand onberoerd in Europa, omdat ze pijnlijk verwijzen naar een gemeenschappelijk verleden.
Kunst slecht muren
Kunst werpt geen muren op, maar slecht die. Kunst laat zien dat ‘de ander’ geen vijand of tegenstander is, maar op essentieel niveau op jou lijkt. Kunst, de romankunst voorop, vertelt verhalen waarin velen zich herkennen, gespeend van ideologie. Iemand die een ideologie aanhangt is een gelovige die niet openstaat voor de mening van een ander. Iemand die vol verhalen zit, wil die delen met anderen. Verhalen delen verbroedert.
Publicatiedatum: 5 april 2016
