Handhaaf de druk op het Iraanse regime

De Iraanse president Hassan Rohani legt op dit moment bezoeken af in Europa. Hij zoekt steun voor een nieuwe nucleaire deal, los van de Verenigde Staten. Landen als Duitsland en Frankrijk gaven al aan daar oren naar te hebben. Een standpunt dat niet bepaald getuigt van realiteitszin.

Toen Sigrid Kaag, minister voor Buitenlandse Handel en Ontwikkelingssamenwerking, begin van dit jaar met een aantal hoge vertegenwoordigers van de Iraanse regering in beeld kwam, was de wereld te klein. Zij dook op in Teheran en droeg een hoofddoek. Een knieval aan dit vermaledijde regime! Onze media bespotten Kaag in alle toonaarden.
Maar toen deze minister vervolgens in de eerste week van mei in eigen land gedurende een paar dagen optrad als gastvrouw van een Iraanse delegatie, ditmaal zonder hoofddoek, was de stilte oorverdovend. Ik heb er de Nederlandse dagbladen op nagelezen en het internet afgestruind, maar nergens trof ik een bericht aan over deze toch wel bijzondere ontmoeting.

Zelf was ik tijdens die tweede bijeenkomst van Kaag in Iran. De Iraanse staatstelevisie vond het de opening van het nieuws waard en besteedde maar liefst zeven minuten aan het item. Waar ging het over? Iran en Nederland kwamen tot verregaande afspraken over samenwerking op het gebied van onderwijs, gezamenlijke investeringen, marketing voor landbouwproducten en water- en bodembeheer. Dit alles als uitvloeisel van de Gemengde Landbouwcommissie Iran-Nederland die in 2016 was opgericht.

As van het Kwaad

Deze overeenkomst tussen Nederland en Iran is saillant omdat die ondertekend werd vlak voordat de Amerikaanse president Donald Trump besloot de nucleaire deal met Iran op te zeggen die zijn voorganger Obama met dit land in 2015 had gesloten. In de aanloop naar dat besluit pakten onze kranten flink uit over dit beladen onderwerp. Op Twitter fulmineerde Trump over Iran, als lid van ‘de As van het Kwaad’; een uitdrukking die al door George W. Bush in zijn State of the Union-toespraak van 2002 was gemunt. Andere leden van deze duivelse club waren destijds Irak en Noord-Korea. Het bewind van Saddam Hoessein in Irak werd in 2003 door de Amerikanen opgedoekt en met de leider van Noord-Korea Kim Jong-un onderhoudt Trump tegenwoordig vriendschappelijke betrekkingen. Iran moet nu dus in zijn eentje de vlag van de As van het Kwaad hooghouden.

Tegen deze achtergrond is het opmerkelijk dat Nederland een samenwerkingsovereenkomst met Iran sloot, waarmee ons land de Amerikaanse president in feite provoceerde. Zo mogen we dat gerust stellen; zeker omdat Trump alle handelsrelaties met Iran afzwoor. Maar de media in ons land lieten het passeren. Zaten ze te slapen of liepen ze aan de leiband van de regering die hen nadrukkelijk had verzocht niet over de Kaag-deal met Iran te rapporteren? Er is een plausibeler verklaring: in Nederland zijn we vooral geïnteresseerd naar de handel en wandel van mensen van vlees en bloed. Eerder nieuwsgierig naar een hoofddoek dan naar een handelsovereenkomst.

Journalist Thomas Erdbrink heeft ons een tijdlang vergast op reportages vanuit Teheran. Wij zagen daarin hoe het ‘gewone mensen’ vergaat in de Iraanse islamitische samenleving. Ook verzorgde Erdbrink tot voor kort voor de Volkskrant de zaterdagrubriek ‘Onze man uit Teheran’. Hij meldde een keer dat zijn Iraanse vrouw zijn journalistieke activiteiten als correspondent voor de Nederlandse media maar oppervlakkig vond. Hij verdedigde zich door erop te wijzen dat hij als correspondent van The New York Times over machtspolitiek in Iran schrijft, maar als correspondent voor Nederland over de leefwereld van Iraniërs omdat daaraan vanuit ons land meer behoefte is.
Op het einde van de tweede televisiereeks voor de VPRO bracht Erdbrink politiek en leefwereld samen. Dat was toen de vader van een vriend in de gevangenis was gestorven. Hij was daar beland op verdenking van spionage. Zelfmoord, volgens de gevangenisbewaarders, maar zo goed als zeker is hij vermoord. Waarom? Kavous Emami was milieuactivist. Dat zinde het regime blijkbaar niet. Zijn twee zoons ontvluchtten Iran, hun moeder werd haar paspoort afgenomen en kon het land niet uit. Later werd de spionageaanklacht tegen Emami ingetrokken.

Machtspolitiek

Van Europa wordt gezegd dat het niet in staat is om machtspolitiek te bedrijven, zoals landen als China, Rusland en de Verenigde Staten dat wel kunnen. China slaat traag maar geduldig zijn tentakels uit naar nieuwe wingebieden, bijvoorbeeld door de aloude Zijderoute nieuw leven in te blazen. Rusland wendt steeds meer zijn invloed aan in het Midden-Oosten. De Verenigde Staten die in de vorige eeuw ‘all over the world’ invloed afdwongen, maken daarentegen terugtrekkende bewegingen door de isolationistische koers die Trump vaart.

Na de Tweede Wereldoorlog hebben we, op de Balkanoorlog na, op ons continent geen heftige oorlogsschermutselingen meer meegemaakt. Tijdens de Koude Oorlog bestond er een atoomdreiging, maar na de ineenstorting van de Sovjet-Unie in 1991 leek de ‘eeuwige vrede’ van Immanuel Kant dan toch echt aangebroken. De liberale democratie, met het kapitalisme als economisch stelsel, zou wereldwijd hebben gezegevierd. Machtspolitiek leek daardoor op het tweede plan te raken. In Europa werden we in slaap gewiegd. De landen van de Europese Unie vergaten dat ze door de Verenigde Staten vanaf 1945 decennialang rugdekking hadden gekregen. Met recht eist Trump dat de Europese leden van de Navo hun defensie-uitgaven tot twee procent van het bruto binnenlands product ophogen. Aan die ooit gemaakte afspraak worden de meeste Europese landen liever niet herinnerd. Traineren is nu hun tactiek.

Ook vanuit Nederland hebben we moeite met het politieke spel op het wereldtoneel. Zoals bekend draait het hier, in de politieke arena en in het maatschappelijke veld, om het nastreven van consensus. Trump wordt dan ook door de Nederlandse politiek veroordeeld voor het opzeggen van de Iran-deal. Dat was een goede deal, zo wordt alom beweerd. De media stemden daarmee in. Zo luidde het commentaar van de NRC op 2 mei: ‘De rol van Iran in de regio en de bouw van raketten, hoe betreurenswaardig ook, vallen buiten de deal en kunnen dus formeel geen dealbreaker zijn.’

Iran hield zich waarschijnlijk aan de nucleaire afspraken, hoewel Israël dat betwist. Hoe dan ook, de deal lijkt na amper drie jaar achterhaald. Het rakettenarsenaal van Iran is inmiddels een grote bedreiging voor de vrede in het Midden-Oosten. Er staan nu tienduizenden raketten in Libanon en Syrië opgesteld, gericht op Israël.

Rode lijn

Iran wil een regionale grootmacht zijn en breidt zijn invloed uit. Door de sjiitische Houthi-rebellen in Jemen te steunen, die uit zijn op de val van de legitieme regering. Door steun aan Hamas en de sjiitisch Hezbollah in Libanon, die beide de vernietiging van de staat Israël voorstaan. Ook de Iraanse grootayatollah Ali Khamenei sprak zich daar vorige maand in een twitterbericht onomwonden over uit: ‘Onze opstelling jegens Israël is dezelfde die we altijd hebben gehad. Israël is een kwaadaardig kankergezwel in de West-Aziatische regio dat verwijderd moet worden en moet worden uitgeroeid: het is mogelijk en het zal gebeuren.’

Stel dat het waar is dat Iran niet heimelijk aan uraniumverrijking doet, met als doel kernwapens te produceren. En stel dat Iran oprecht zijn nucleaire programma wil inzetten voor uitsluitend vreedzame doelen. Dan toch blijft deze verontrustende uitlating van Khamenei in je hoofd rondzingen. Hij overschrijdt met die stellingname een rode lijn. Israël voert een verfoeilijke annexatiepolitiek in de Palestijnse gebieden, maar dat is nog geen reden om de Joodse staat te willen elimineren. Als de ene natie de andere naar het leven staat, is in feite sprake van een strijd op leven en dood.

In de maand mei werden twintig raketten van Iraanse snit vanuit Syrië op Israël afgevuurd. Maar die richtte relatief weinig schade aan. Mocht het tot een oorlog komen tussen Israël en Iran, en die voorspellingen hoor je de laatste tijd steeds vaker, dan maakt Iran geen schijn van kans. Israël beschikt over zo’n 150 kernbommen en over een sterk leger. Het land geeft ook veel meer geld uit aan defensie dan Iran.

In het oog springt dat tal van Europese landen de verontrustende uitlating van Khamenei over de vernietiging van Israël in de wind slaan en met Iran in gesprek willen blijven over een nieuwe nucleaire deal, los van de Verenigde Staten. Het was overigens niet zomaar een oprisping van de grootayotollah, want de voormalige ultraconservatieve president Mahmoud Ahmadinejad had zich al meermalen in vergelijkbare bewoordingen uitgelaten over Israël.

Grote Satan

De Iraanse bevolking mort steeds vaker. Er zijn regelmatig demonstraties, tegen de voedselprijzen, tegen het drinkwatertekort. Tegen het regime. Degenen die tabak hebben van het regime roepen zelfs ‘Dood aan de dictator!’. Daarmee bedoelen ze dan niet president Rohani, maar grootayatollah Khamenei.

De terugkerende tactiek van het islamitische regime is om een gemeenschappelijke vijand van buiten te creëren. Sinds de machtsovername in 1979 zijn dat de Verenigde Staten en Israël, die samen ‘Grote Satan’ worden genoemd. In de jaren tachtig kwam daar Irak bij. En Saoedi-Arabië was altijd al de grote soennitische tegenstander.

Onduidelijk is hoeveel burgers het Iraanse regime nog steunen. Bekend is dat de boeren, de armen in de steden, en de handelaren in de bazaars een trouwe aanhang vormen. In 2013 won de gematigd conservatief Rohani nipt de presidentsverkiezingen met 50,7%. En als we voor het gemak aannemen dat die verkiezingen niet zijn gemanipuleerd, kunnen we grofweg spreken over een tweedeling in het politieke landschap van Iran. De afgelopen vijf jaar lijkt de aanhang van het regime trouwens te slinken, vooral onder de bazaari: de kooplui in de bazaars wier handel sterk wordt getroffen door de economische sancties.

Ook in het Midden-Oosten als geheel tekent zich een tweedeling af. Aan de ene kant bevindt zich het heterogene gezelschap Israël, Saoedi-Arabië, de Golfstaten en Egypte. En aan de andere kant staan Iran, Syrië en Rusland. Trump heeft zijn kaarten gezet op met name Israël en Saoedi-Arabië. Zal dit later een slechte zet blijken te zijn in het geopolitieke schaakspel? Zijn onvoorwaardelijke steun aan Israël heeft geleid tot grote verontwaardiging in de Arabische wereld. In Saoedi-Arabië heerst een abject bewind, ook al doet kroonprins Mohammed Bin Salman het voorkomen dat er in zijn land ‘een nieuwe lente’ is aangebroken omdat hij toestaat dat vrouwen er nu mogen autorijden.

Saoedi-Arabië, waarin het salafisme dominant is, een fundamentalistische stroming binnen de soennitische islam, heeft net als Iran de ambitie om een regionale mogendheid te worden. Dát verklaart voor een belangrijk deel de rivaliteit tussen beide landen, en niet dat de geloofsleer in Iran sjiitisch is en in Saoedi-Arabië soennitisch. In beide gevallen wordt religie voor het karretje van de politiek gespannen.

Formalistische argumentatie

Iran en Saoedi-Arabië zijn eigenlijk al in oorlog met elkaar. Het strijdtoneel is Jemen. Saoedi-Arabië is na India de grootste wapenimporteur ter wereld. Groot-Brittannië leverde de afgelopen drie jaar aan dit land voor 4,6 miljard aan wapens. En de beslissing van Saoedi-Arabië om kerncentrales te gaan bouwen, doet vreemd aan voor een land met zoveel olie in de grond. Een overstap in de toekomst van olie naar zonne-energie ligt meer voor de hand. Het doel voor een dergelijk nucleair programma is waarschijnlijk de wens kernwapens te gaan produceren. Terwijl Iran het ontwikkelen van uranium nu juist door de Verenigde Staten wordt ontzegd.

De Verenigde staten houden vooralsnog Saoedi-Arabië de hand boven het hoofd. De gramschap van de Verenigde Staten jegens Iran neemt daarentegen alleen maar toe. Mike Pompeo, de Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken, heeft onlangs tegenover Iran de ‘strengste sancties ooit’ afgekondigd. Het doel daarbij is niet minder dan een ‘regime change’, volgend jaar al. Overmoedigheid zit in het DNA van de Amerikanen.

De aanname van de Amerikaanse regering is dat de Iraanse bevolking – gekweld door geldontwaarding, werkeloosheid en een gebrek aan consumptiegoederen – in opstand komt. Te verwachten valt echter dat de repressie van het regime meedogenloos zal zijn. Ondertussen zal de Revolutionaire Garde profiteren van de strengere economische sancties. Deze militaire hoeder van het bewind, in feite een staat in de staat Iran, heeft alle contouren van een maffiaorganisatie. Op grote schaal wordt geld witgewassen, vooral door het smokkelen van vele goederen over de lange landsgrenzen. Op de smokkelroutes zal het verkeer worden geïntensiveerd, waardoor de opbrengsten voor de Revolutionaire Garde een stuk hoger zullen zijn.

Het Midden-Oosten is een kruitvat. Dat is het al tijdenlang maar nu dreigt een grote oorlog met een vernietigende uitwerking, waarbij tal van landen betrokken zijn. In korte tijd is sprake van over elkaar buitelende reacties. Iran verklaarde een dezer dagen strijdlustig het verrijken van uranium weer te gaan oppakken. De Verenigde Staten reageerden door te zeggen dat behalve ‘de strengste sancties ooit’ nu ook de Iraanse olieverkoop wordt ingedamd. Wat weer tot de reactie van de Revolutionaire Garde leidde dat in dat geval alle olievervoer door de Perzische Golf geblokkeerd zal worden. Als dat werkelijk zou gebeuren, is het hek echt van de dam. De Verenigde Staten zullen dit beslist niet accepteren.

Deze dagen bezoekt de Iraanse president Hassan Rohani een aantal Europese landen. Hij probeert met hen een aparte nucleaire deal af te sluiten, het liefst in EU-verband. Nu is het moment aangebroken dat de Europese Unie kan bewijzen in staat te zijn tot ‘Realpolitik’, gespeend van formalistische argumentatie (‘raketten vallen buiten de nucleaire deal’). Het is belangrijk dat de EU Rohani ervan overtuigt dat Iran zich moet terugtrekken uit Jemen, Libanon en Syrië. En zo niet, dat dan economische sancties Iran ernstig zullen treffen.

Rug tegen de muur

Houdt de EU hieraan vast, dan zal Rohani met lege handen naar huis gaan. En dat is goed, want de ayatollahs moeten het gevoel krijgen dat ze met de rug tegen de muur staan, ook al weten ze zich onder de nieuwe omstandigheden nog verder te verrijken. Ze moeten zich bewust worden dat hun isolement toeneemt, omdat ze zich ook niet langer op Rusland kunnen verlaten. De Russische president Vladimir Poetin en de Israëlische premier Benjamin Netanyahu onderhouden de laatste tijd goede betrekkingen; ze zoeken elkaar regelmatig op. Een aanval van Israël op Iran zal Poetin niet proberen te verhinderen.

Het gaat in het overleg tussen Rohani en de EU niet om pappen en nathouden, om het sluiten van een compromis na een eindeloze nacht kissebissen, maar om het ballen van een vuist. Iran dient allereerst zijn raketten in Syrië en Libanon te ontmantelen. Alleen als de EU zich zo stellig opstelt, ontpopt zij zich tot een serieuze speler in de internationale politiek. En kan met Iran mogelijk een nieuwe deal worden gesloten.

– – – – – – – – –

Dit is het eerste deel van een vierluik over Iran.