Het is gebruikelijk dat rond de tijd van de eerste week van de maand mei boeken worden gepubliceerd over het fascisme. Opmerkelijk is dit keer dat het veelal gaat om publicaties die zich inlaten met de theorie van het fascisme. Dat heeft alles te maken met het hedendaagse populisme. Is dat inderdaad een nazaat van het historische fascisme?
Wat is dat ook alweer, fascisme? Degenen die het in de mond nemen, gebruiken het nogal eens als scheldwoord. Voor het overige lijkt het vooral een containerbegrip te zijn, waar heel wat vage begrippen aan worden gelinkt. Populisme, nationalisme, migrantenhaat, antisemitisme.
Ik denk dat we het beste eerst kunnen kijken naar wat het historisch fascisme inhield. Per slot van rekening zijn daar in de loop der jaren boekenkasten over vol geschreven. In zekere zin bestaat er consensus over wat dat historisch fascisme inhoudt. Ik noem de belangrijkste kenmerken: het is nationalistisch, imperialistisch, antiliberaal, antiparlementair, antidemocratisch en anticommunistisch.
Vrouwen met één been
En dan hebben we nog het aspect van het antisemitisme. Vooral het nationaal-socialisme als fascistische beweging wordt er door gekenmerkt. Maar dat gold lang niet voor alle fascistische oprispingen in Europa. De NSB in Nederland had die racistische leer in de aanloop naar de Tweede Wereldoorlog niet opgenomen in het partijprogram. En ook Mussolini niet. Anti-joodse maatregelen werden in Italië pas doorgevoerd door toedoen van Hitler.
Ten slotte kunnen we nog vermelden dat een historisch-fascistische partij uit is op de alleenheerschappij. Autoritaire partij en de staat vallen samen zodra de absolute macht is behaald. Tegenstanders in cruciale posities worden vervolgens uit hun ambt gezet en vervolgd.
Voedingsbodem
Willem Huberts promoveerde onlangs op de boekpublicatie ‘In de ban van een beter verleden – Het Nederlandse fascisme 1923-1945’. In zijn boek passeren heel wat kleurrijke malloten de revue, zoals Alfred Haighton, de financier van het Nederlandse fascisme. Willem Huberts in een interview met NRC Handelsblad op 28 april: “Hij was mank, driemaal getrouwd, en telkens met een vrouw die slechts één been had.”
Tegen deze historische door hem beschreven achtergrond noemt Huberts Wilders, maar ook Fortuyn, geen fascist. Zijn uitleg in datzelfde interview: “… de maatschappelijke discussie over Wilders [wordt] onmiddellijk doodgeslagen als je hem een fascist noemt, want dat is na 1945 een scheldwoord geworden in plaats van een zakelijke aanduiding van iemands politieke opvattingen.”
Huberts vervolgt met: “Voor mij staat overigens wel vast dat Wilders en zijn PVV zich op dezelfde voedingsbodem baseren als het vooroorlogse fascisme en nationaal-socialisme deden: onbehagen bij de richting waarin de samenleving zich ontwikkelt, ongenoegen over de eigen plaats in de samenleving, onvrede met besluiten van de leiding van de samenleving en onzekerheid over de toekomst van samenleving en individu.”
Kliek en kartel
Zo vaag geformuleerd lijkt deze beschrijving op élke epoche van toepassing. We kunnen beter aan de hand van de hierboven door mij genoemde kenmerken van het historische fascisme bekijken of iemand als Wilders een hedendaagse fascist is (dus niet bedoeld als scheldwoord).
Wilders is nationalistisch, anti-islam, en anticommunistisch zal hij zeker ook zijn. Op het punt van ‘antiparlementair’ heeft hij door zijn ‘nep’-uitspraken richting parlement en rechterlijke macht de schijn tegen. Bovendien leidt hij een niet-democratische partij (je kunt er geen lid van worden en Wilders’ woord binnen de PVV is wet). Maar je kunt hem toch niet echt een antiliberaal noemen en al helemaal geen imperialist. En antisemitisch is hij al helemaal niet, integendeel, hij afficheert zich als ‘vriend’ van de staat Israël.
Wel kunnen we stellen dat Wilders een revolte bepleit: tegen de ‘kliek’ resp. het ‘kartel’ aan het Binnenhof. Maar dat hij de alleenheerschappij nastreeft, is geen uitgemaakte zaak.
Mal
Kortom, tegen het licht van het historische fascisme kunnen we Wilders geen fascist noemen. Een populist is hij wel. Daarom is het beter om over het populisme een eigen theorie te ontwikkelen. Eentje (of meerdere) die kijkt naar historische bewegingen die het populisme zijn voorgegaan. Maar een goede beschrijving en verklaring vinden we niet door Wilders’ populisme in de mal van het historisch fascisme te wringen.
Toch zijn er andere hedendaagse politieke bewegingen waarop wij de meeste kenmerken van het historisch fascisme wel succesvol kunnen toepassen. Bijvoorbeeld op de Turkse AK-partij van Erdogan. De huidige president van Turkije werd in 1998 gearresteerd en tot tien maanden gevangenisstraf veroordeeld, omdat hij een gedicht voordroeg met daarin de volgende passage: ‘Democratie is slechts de trein die wij nemen tot we op onze bestemming zijn aangekomen. Minaretten zijn onze bajonetten. Koepels onze helmen. Moskeeën onze kazernes en gelovigen onze soldaten.’
In het oog springt vooral de overeenkomst waarop Hitler in 1933 democratisch aan de macht kwam en direct daarna de alleenheerschappij van zijn partij, de NSDAP, vestigde. Partij en staat vielen samen. Daarbuiten werd niets meer getolereerd.
Historisch Café op 10 mei 2017, 20.00 uur: ‘Fascisme in discussie. Twistgesprek met Robin te Slaa en Willem Huberts.’ Prinsengracht 96, Amsterdam.
