Een lichtend voorbeeld

De beeldende kunst heeft het ruime sop gekozen: zij houdt zich niet langer uitsluitend in het museum op, maar doordringt architectuur en natuurlandschap. Zij vernieuwt zich door technologie. Icoon Afsluitdijk is daar een mooi voorbeeld van. Dat is een bijzondere vorm van landschapskunst, die onze habitat mooier en daardoor leefbaarder maakt.

Met het dichten van de Zuiderzee in 1932 werd een wonder verricht. Als je tenminste bedenkt met welk vernuft destijds de kracht van het water werd gekeerd. De Waddenzee werd aan de zuidzijde voortaan gemarkeerd door de Afsluitdijk. Wat een prozaïsche naam voor een dijk die gestalte gaf aan het IJsselmeer! Die Afsluitdijk heeft de levensloop van mijn familie van vaderskant bepaald. Mijn grootouders woonden in Frieschepalen in Friesland en vlak nadat de verbinding openging, vestigde mijn grootvader zich met zijn gezin in Burgerbrug in Noord-Holland. Lopend gingen ze de Afsluitdijk over, van de ene naar de andere provincie. Het was in de jaren dertig alsof ze emigreerden.

De Afsluitdijk heeft een lengte van 32,5 kilometer en het waterkerende deel ervan is 30 kilometer. In mijn jeugd reed ik er regelmatig op de fiets overheen. Met tegenwind was dat geen pretje op die ellenlange weg. Maar er viel ook veel schoonheid te beleven. Ik waande mij in een vroeg werk van Piet Mondriaan: de rechte lijn van de dijk met aan weerszijden de vlakken van de grijsblauwe Waddenzee en het groengrijze IJsselmeer. De zon speelde voortdurend een lichtspel met het water.

Icoon Afsluitdijk

Een ander lichtspel van de natuur is sinds november op de Afsluitdijk te zien als het duister invalt. In samenwerking met Rijkswaterstaat gaf Studio Roosegaarde vorm aan ‘Icoon Afsluitdijk’. Dit project bestaat uit drie onderdelen.

Het eerste onderdeel heet ‘Lichtpoort’. De contouren van de zestig heftorens aan het begin van de Afsluitdijk, ontworpen door de grootvader van architect Rem Koolhaas, worden verlicht door passerende auto’s. Dit gebeurt door ‘retroreflectie’, ontleend aan de oplichtende kleuren in de vleugels van vlinders. Kleine prisma’s, aangebracht aan de randen van de heftorens, reflecteren het licht van de koplampen.

‘Windvogel’ is de benaming van het tweede onderdeel. Het betreft hier vliegers met lichtgevende lijnen. Die vliegers kunnen door een uitgekiende techniek lange tijd in de lucht blijven hangen. En wind is er natuurlijk altijd op de Afsluitdijk. De vliegerlijnen bestaan uit glasvezels die licht uitstralen. Door de bewegingen van de vliegers, bewerkstelligd door de wind, ontstaat een spel van lichtgevende lijnen.

‘Glowing Nature’, het derde onderdeel, speelt zich af in een oude kazemat op de plek Korwerderzand, bij de Lorentzsluizen aan de kant van de Friese kust. Hier wordt getoond hoe eencellige algen onder optimale omstandigheden gedurende lange tijd licht geven. Veel licht, zo valt te zien.

Deze drie lichtspelen waaruit Icoon Afsluitdijk bestaat, vallen te typeren als ‘land art’, ook wel landschapskunst genoemd, opgekomen aan het einde van de jaren zestig van de vorige eeuw. In de landschapskunst wordt de natuur voorzien van een kunstzinnige betekenis. Exemplarisch is het kunstmatig aangelegde duingebied De Nollen in Den Helder. Beeldend kunstenaar Rudi van de Wint plaatste daarin grote roestbruinkleurige sculpturen van cortenstaal. Het resultaat is een wonderschoon gebied.

Bij Icoon Afsluitdijk bestaat de natuur uit de ruimtes waarin heftorens, vliegers en algen hun lichtspel spelen. De Afsluitdijk zelf is een ingreep in die natuur, door mensenhanden gemaakt. Net als het ‘duinlandschap’ van Rudi van de Wint. In Nederland is in feite elke snipper natuur bedacht, tot stand gekomen als culturele uiting. En soms krijgt dit een kunstzinnig neveneffect. Dat laatste geldt voor de Afsluitdijk, die je – opgesierd met Icoon Afsluitdijk – kunt opvatten als een kunstzinnig landschap.

Piet Mondriaan

Nadat met het impressionisme beeldend kunstenaars niet langer nastreefden om de werkelijkheid af te beelden of niet langer tegemoetkwamen aan de wens van een opdrachtgever om die werkelijkheid naar diens hand te zetten, ging de figuratieve kunst in korte tijd over in abstracte kunst. Piet Mondriaan is daar een sprekend voorbeeld van. In zijn begintijd als schilder schilderde hij molens en bomen in opvallend gekleurde landschappen. Die concrete afbeeldingen veranderden later in een dynamisch spel van heldere vlakken en blokken.

Toen Mondriaan zijn vaste vorm had gevonden, schilderde hij in de primaire kleuren blauw, geel en rood. Met het ruitvormige schilderij ‘Victory Boogy Woogie’, waaraan Mondriaan tot op het einde van zijn leven werkte en dat onvoltooid bleef, gaf hij expressie aan het stratenplan van New York. Mondriaan ontkende overigens het abstracte karakter van dit schilderij. Opmerkelijk is inderdaad dat hij met ‘Victory Boogie Woogie’ het bruisende ritme van een metropool wist op te roepen zonder te vervallen in een platte weergave.

De beeldende kunst van de twintigste eeuw stond in het teken van the shock of the new. Dat begon aan het begin van die eeuw met wat we nu de ‘historische avant-garde’ noemen. De vernieuwingen buitelden over elkaar heen in het kubisme, futurisme, surrealisme, en expressionisme – gevolgd door vele andere ‘isme’s’. De wc-pot van Marcel Duchamp, getiteld ‘De fontein’, een dadaïstische ‘readymade’ die hij in 1917 voor een kunstwerk liet doorgaan, was een regelrechte provocatie aan het adres van de gevestigde kunst. Hiermee liet Duchamp zien dat een object een kunstwerk is als het als zodanig wordt benoemd. Of preciezer gezegd: als iets, what ever it may be, in een museale omgeving wordt geplaatst, is het automatisch een kunstwerk.

Conventioneel

Twee jaar daarvoor, in 1915, shockeerde Kazimir Malevitsj op een tentoonstelling in Sint-Petersburg met zijn ‘Zwart Vierkant’, een schilderij dat zijn naam eer aan deed. What you see, is what you get: een volledig zwart vierkant op een witte ondergrond.

Het kubisme en futurisme vielen nog te zien als afgeleide van de werkelijkheid, maar Malevitsj brak volledig met het naturalisme in de kunst. Met ‘Zwart Vierkant’ maakte hij de schilderkunst autonoom, dat wil zeggen die verwees niet langer naar de bestaande werkelijkheid maar die creëerde een nieuwe werkelijkheid.

Het ‘Zwart Vierkant’ doet denken aan een zwart gat in het heelal, waarin alles wordt opgezogen. Veel later, vanaf het einde van de twintigste eeuw, zou Anish Kapoor met zijn zwartblauw gekleurde kunstobjecten iets soortgelijks oproepen. Als kijker heb je het gevoel door die indringende kleur van Kapoors kunstwerken te worden opgeslokt.

Een andere kunstenaar, Mark Rothko, wekt met zijn gelaagd gekleurde schilderijen, zoals de serie ‘Seagram Murals’ die hij eind jaren vijftig maakte, bij velen dezelfde suggestie als eertijds Malevitsj met zijn ‘Zwart Vierkant’: dat zijn schilderijen iconen zijn, vensters op een andere – hogere – werkelijkheid. Rotkho moest helemaal niets hebben van deze interpretatie, die hij banaal en onjuist vond. Hij beschouwde zich als een abstract schilder.

Het verschijnsel schilderij, een wel dan niet omlijste afbeelding, bestaat nog steeds. En het hangt ook in de eenentwintigste eeuw aan de muur. Maar het is inmiddels verdraaid moeilijk voor een schilder om een grensverleggende afbeelding te maken. Alles is wel zo’n beetje uitgeprobeerd. Is de (post)moderne schilderkunst niet langer innovatief? Ligt the shock of the new achter ons? Laten we ons als toeschouwer niet langer verrassen, ja, uit het veld slaan?

Als kunstliefhebber ben ik geneigd die vragen bevestigend te beantwoorden. Vaak zijn hedendaagse schilderijen conventioneel door de wijze waarop ze een eigen wereld scheppen, ook al hebben ze een grote zeggingskracht. Helemaal als het materiaal hetzelfde is als honderd jaar geleden: olieverf op canvas, dat een rechthoek vormt.

Architectonische hoogstandjes

Innovaties in de beeldende kunst doen zich op een driedimensionaal vlak voor. Museale ruimten worden nu ook gevuld met installaties, beeldschermen en thematisch gegroepeerde objecten. Denk aan het werk van Ai Weiwei, die gebruiksvoorwerpen in een originele opstelling plaatst. Niet voor niets voelt hij zich geïnspireerd door Marcel Duchamp. De kunst van Weiwei heeft daarentegen duidelijk een sociale inslag, hij becommentarieert er de maatschappij mee. Marcel Duchamp was eerder kunstcriticus dan cultuurcriticus.

De beeldende kunst biedt tegenwoordig niet alleen maar een venster op een andere werkelijkheid. Vanaf de museummuur of vanuit de museumruimte richt zij haar pijlen op de omgeving, die zij zo weet te raken dat het zicht erop verandert.

Ik doel op architectuur en natuur. Tegenwoordig is elk museum voor moderne kunst een architectonisch hoogstandje met esthetische pretenties. Neem Bilbao. Naar die stad komen jaarlijks meer dan een miljoen toeristen sinds het Guggenheim Museum is geopend. De economie in de regio heeft er een enorme impuls door gekregen. Dit gebouw van architect Frank Gehry is een bijzondere constructie, tot stand gekomen door een combinatie van techniek, esthetiek en innovatiedrang. Architectuur is geen autonome kunst maar steeds vaker, zoals in het geval van het Guggenheim Museum in Bilbao, leidt de verbintenis tussen kunst en technologische innovatie tot iets moois.

Het Guggenheim Museum in havenstad Bilbao weerspiegelt in het water. Museum Voorlinden in Wassenaar is eveneens een museum voor moderne kunst dat goed in zijn omgeving past, in dit geval een goed onderhouden natuurlandschap. Vanuit het museum heb je prachtig uitzicht op het omliggende terrein. Hier gaan kunst en natuur een geslaagde alliantie aan.

Het ruime sop

De beeldende kunst heeft het ruime sop gekozen: zij houdt zich niet langer uitsluitend in het museum op, maar verrijkt onder andere landschappen – in esthetisch opzicht. Ik noemde eerder het aangelegde duingebied van Rudi van de Wint, bevolkt door diens grote sculpturen. Van de Wint maakte een kunstzinnig landschap.

Icoon Afsluitdijk is een ander voorbeeld van hoe kunst de ruimte kan veroveren. Dit project is zoals gezegd een staaltje van landschapskunst. Icoon Afsluitdijk kon er komen door het samengaan van kunstzinnigheid, technologie en innovatievermogen. Door het als design af te schilderen, zoals of all people kunstenaar Daan Roosegaarde presteerde, doe je deze lichtspelen te kort. In het donker ervaar je als automobilist het reflecterende licht als een performance. In de intimiteit van jouw vervoermiddel betreed je voor even een andere wereld dan die van de ferme heftorens.

Overdag roept de Afsluitdijk reminiscenties op met een schilderij van Mondriaan. De dijk is een horizontale lijn en het zonlicht verandert telkens de naastgelegen watervlakken van tint. Het is daarom geen straf om, lopend of fietsend, desnoods tegen de wind in, bij daglicht over de Afsluitdijk te gaan en getuige te zijn van het spel tussen lucht en water. Sinds kort is het nu ook een belevenis om in het donker tussen de lichtgevende lijnen door te rijden.

Icoon Afsluitdijk is in 2017 het meest vernieuwende project op het vlak van cultuur en maatschappij. Het is kunstzinnig en innovatief. Ook wordt vanwege het reflecterende licht op een duurzame manier omgegaan met energie. Dit project is de kroon op nationaal icoon de Afsluitdijk. Het is letterlijk en figuurlijk een lichtend voorbeeld. Het daagt uit tot nieuwe initiatieven op sociaal cultureel gebied om onze habitat mooier en daardoor leefbaarder te maken. Hulde aan Studio Roosegaarde, kunstenaar en ontwerper Daan Roosegaarde voorop.

– – – – – –

Icoon Afsluitdijk bestaat uit ‘Lichtpoort’, ‘Windvogel’ en ‘Glowing Nature’. Lichtpoort is een permanente installatie. Windvogel en Glowing Nature zijn tot 21 januari 2018 te zien.

Windvogel en Glowing Nature zijn afhankelijk van de natuuromstandigheden. Zie voor actuele informatie: www.icoonafsluitdijk.nl Via deze site is ook een podcast beschikbaar waarmee de context van het project uit de doeken wordt gedaan.

Deze blog is mijn voordracht voor de Over Hoop Prijs 2017, uitgeloofd door de Stichting Over Holland. Vraagstelling is wie in 2017 in ons land in de relatie tussen cultuur en maatschappij een grensverleggende ontwikkeling tot stand bracht of een vernieuwend idee lanceerde.