Skip to main content

images

De onlangs verschenen biografie van Jan Wolkers is niet onopgemerkt gebleven. Ik kan mij niet heugen dat er door de media aan een levensbeschrijving van een Nederlandse schrijver zoveel aandacht werd besteed. Het nieuws afgelopen zaterdag in NRC Handelsblad dat de eerste versie van dit proefschrift is afgewezen, wakkerde het vuurtje nog eens aan.

Bij boekhandel Xantippe op de Amsterdamse Prinsengracht wilde ik ‘Het litteken van de dood’, de bijna duizend pagina’s omvattende biografie van Jan Wolkers, aanschaffen. Ooit woonde ik vlak naast deze vrouwenboekhandel waarvan op de etalageruit de volgende tekst stond: ‘Wij ontvangen het liefst vrouwelijke clientèle.’ Wilma de Rek schreef op 21 oktober terecht in de Volkskrant dat het van humor getuigt dat de biografie van Wolkers in de week verscheen van #MeToo: ‘Juist nu het overal gaat over ongewenste intimiteiten, komt een onthullend boek uit over een man die als een satéstokje door het leven trok en het ene malse stukje vlees na het andere aan zijn prikker rees.’

De biografie van Onno Blom was nog niet binnengekomen bij boekhandel Xantippe, maar de boekverkoopster wilde het met alle plezier voor mij bestellen. Ik kon echter niet wachten en snelde naar boekhandel Scheltema op het Rokin. Of ze daar nog een exemplaar van het boek in huis hadden? Ik werd verwezen naar de plek in de zaak waar torenhoge stapels van de biografie lagen. Die liggen er nog steeds, alleen zijn het nu nieuwe stapels.

Zinnelijk en plastisch proza

Veel krantenpagina’s werden voor deze biografie vrijgemaakt. Zo wijdde de Volkskrant op 19 oktober maar liefst een heel katern aan de veelzijdige kunstenaar die in 2007 overleed. Biograaf Onno Blom verscheen in De Wereld Draait Door, waar een volledige uitzending aan zijn publicatie werd besteed. Weduwe Karina was daar ook van de partij. Waarom werd door de media zoveel tijd besteed aan Jan Wolkers? Was hij een onovertroffen schrijver, schilder en beeldhouwer? In concreto: was hij een betere schrijver dan Willem Frederik Hermans die veel minder aandacht kreeg toen in 2013 een omvangrijke, tweedelige biografie van Willem Otterspeer verscheen? Ik hou van het zinnelijke en plastische proza van Wolkers, net als vele andere lezers. Maar ik denk toch dat Hermans qua zeggingskracht boven hem uittorent.

In ieders geheugen staan van Wolkers vooral ‘Kort Amerikaans’ (1962), ‘Terug naar Oegstgeest’ (1965) en ‘Turks fruit’ (1969) gegrift. In zijn latere boeken leek hij zich te herhalen met zijn thematiek van vitaliteit en verval, totdat hij met een paar prachtige essaybundels voor de dag kwam. ‘Tarzan in Arles’ in 1991 was daarvan de eerste. De schilder en beeldhouwer Jan Wolkers heeft, na de incubatieperiode in zijn jonge jaren, in mijn ogen door de jaren heen zijn hoge niveau behouden. In de biografie gaat het vooral om de schrijver Wolkers.

Wat zuinigjes

‘Niemand is dichter bij de waarheid gebleven dan ik’, verklaarde Jan Wolkers een jaar voor zijn dood aan Onno Blom. ‘Mijn leven en werk zijn één.’ Dat uitgangspunt heeft de biograaf zich, toen hij aan de slag ging, ter harte genomen. Wolkers bleek te beschikken over een groot archief, vol dagboeken, geluidsbanden, brieven, enzovoort. En alles netjes gerubriceerd. Blom stelde zich met deze wetenschappelijke biografie ten doel dit archief voorbeeldig te ontsluiten. Het overvloedige materiaal was goud in de handen van de biograaf. Het levensverhaal van Wolkers wordt door Blom levendig voor het voetlicht gebracht, vooral doordat hij veelvuldig gebruik maakt van citaten uit het archief en de romans. Daarin wordt overigens geen rangorde aangebracht.

Werd de publiciteit rondom ‘Het litteken van de dood’ gekenmerkt door groot enthousiasme, sommige kritieken in toonaangevende kranten waren wat zuinigjes. Zo schreef Arjan Peters in de Volkskrant van 21 oktober: ‘[…] voor “de” biografie is een leidend idee of nieuw inzicht noodzakelijk, waardoor ook een scherpe selectie uit het overvloedige materiaal had kunnen plaatsvinden, wat weer had geleid tot een handzamer omvang.’ ‘Het litteken van de dood’ kreeg drie sterren van Peters.

Verklaring

Thomas de Veen bespreekt de biografie in NRC Handelsblad van 27 oktober. Hij gaat in op de stellingname van Onno Blom dat die geen moreel oordeel over Wolkers heeft willen vellen en dat hij zich terughoudend heeft opgesteld bij het geven van verklaringen. De Veen: ‘Maar van een biografie, en zeker een van bijna duizend bladzijden geschreven tekst, verwacht je een verhaal, een verklaring […].’ Het oordeel van De Veen is hard, hoewel hij toch nog drie sterren geeft: ‘Blom houdt zo de zelfmythologisering van Wolkers in stand, in plaats van zijn verhalen als een doortastende biograaf te ontmythologiseren.’ En verderop in zijn recensie: ‘[…] je snakt soms naar zijn duiding, zijn interpretatie, naar scheiding van man, mythe en materiaal, naar wat psychologisering […].’

Die ‘zelfmythologisering’ van Wolkers houdt in dat zijn romans, maar ook zijn beeldend werk, pogingen zouden zijn om de dood te bezweren; ingegeven door drie traumatische ervaringen in zijn leven: de dood van zijn broer Gerrit (22) in 1944, die van zijn dochter Eva (2) in 1951 en die van zijn vader (86) in 1976. Zijn boeken moeten daarom worden aangemerkt als in memoriams. Schrijven als een vorm van rouwverwerking, aldus criticus Maarten Moll in een bespreking van de biografie op 23 oktober in Het Parool. Moll: ‘Blom interpreteert in deze biografie wel, maar zegt niet wat hij zelf van Wolkers vindt. Dat is aan de lezer, en dat is een sterk punt van deze biografie.’ Het boek krijgt daarom van hem vier sterren.

Unaniem afgekeurd

Naar nu blijkt is de eerste versie van deze wetenschappelijke biografie door de uit vijf leden bestaande promotiecommissie in het voorjaar unaniem afgekeurd. NRC Handelsblad onthulde dit afgelopen zaterdag. NRC-journalisten Thomas de Veen en Gretha Pama spraken vorige week woensdag met decaan Mark Rutgers en promotor Willem Otterspeer over deze gebeurtenis. Otterspeer in de NRC: ‘Ik had het niet zien aankomen. Anders had ik de leden van deze commissie niet benaderd, dat is duidelijk.’ Ook het aanpassingsvoorstel van Otterspeer en Blom werd door de commissie verworpen: Blom moest zijn proefschrift ingrijpend wijzigen. Daar zou zeker een jaar mee gemoeid zijn. Decaan Rutgers in de NRC: ‘Vanwege het totale gebrek aan overeenstemming én vanwege de verwachting dat het nog lang zou duren, heb ik de leden toen bericht dat ik de commissie ontbond.’ Promotor Otterspeer stelde een nieuwe commissie in, die – op één lid na – uit andere commissieleden bestond. Ook in dit geval werden allen aangezocht door Otterspeer. Ze zouden als academici meer ervaring hebben met het schrijven van biografieën. Het proefschrift werd nu wel goedgekeurd. Op de site van de Universiteit Leiden is tot nu toe niet aangegeven wie deze commissieleden zijn. Alleen de naam van de copromotor wordt getoond, die van Yra van Dijk.

Onno Blom had maar vier maanden nodig om een en ander te wijzigen aan zijn boek. Hij kortte het in met een kwart, wat betekent dat de oorspronkelijke versie nog omvangrijker was. Maar fundamenteel veranderde hij niets. Hij leverde het manuscript in de maand augustus in zodat hij alsnog op 19 oktober kon promoveren, de tiende sterfdag van Jan Wolkers. Het proefschrift voldeed aan de geldende wetenschappelijke normen, zo werd verklaard.

Het beest

‘Definitieve of volmaakte biografieën bestaan niet en voorschriften voor een goede zijn nauwelijks te geven. Maar toch, een beetje biografie moet op z’n minst toegankelijk zijn en gastvrij. Specialistische geleerdheid of exclusief taalgebruik maakt zo’n boek er niet beter op. Alles mag, als het maar niet verveelt. Bovendien moet er een meneer of mevrouw uit tevoorschijn komen die staat, een karakter, een beest, zou men in de journalistiek zeggen.’ Zo begint Willem Otterspeer zijn biografie over Willem Frederik Hermans uit 2013. Je zou kunnen zeggen dat Onno Blom zich volstrekt aan het motto van zijn promotor heeft gehouden. Zijn eigen boek is lezenswaardig en de meneer die eruit tevoorschijn komt, heeft ontegenzeggelijk karakter. Het beest Wolkers is kunstenaar en natuurmens in een.

Laten we echter niet vergeten wat Karina Wolkers zei in een interview dat haar op 21 oktober door NRC Handelsblad werd afgenomen: ‘Jan was een enorme regisseur, besliste alles.’ Hij was perfectionistisch. En hij las graag biografieën. Ook Onno Blom beaamde dit in een interview met de Volkskrant op 19 oktober: ‘Hij wilde alles regisseren, in zijn werk maar ook in zijn leven; hij was de baas.’ Wolkers wees Onno Blom aan als zijn biograaf, die een vriend van hem werd.

In een persbericht van de Universiteit Leiden van 17 oktober, twee dagen voordat Blom zou promoveren, staat: ‘De biograaf is zich ervan bewust dat zijn innige vriendschap met de hoofdpersoon en diens vrouw – hij regelde zelfs Wolkers’ begrafenis – vragen oproept over zijn objectiviteit. In de proloog [van de biografie] schrijft hij: “Ik begrijp dat mijn rol argwaan wekt en dat sommigen dachten dat ik een standbeeld wilde oprichten. Maar dat is niet zo: niets is saaier dan een hagiografie. Geef mij maar een rebels bestaan, een leven met rouw- en rafelranden.”’ Opmerkelijk is dat het aangehaalde citaat nogal afwijkt van wat er werkelijk in de proloog van het boek staat. Het lijkt erop dat Blom zich in het persbericht alvast schrap zet voor te verwachten kritiek.

Fabulerende Wolkers

Wie de biografie van Otterspeer heeft gelezen, weet dat een biograaf wel degelijk kleur kan bekennen. Door aan de hand van het onderwerp van studie, Hermans in dit geval, eveneens een tijdsbeeld te bieden. Ook Otterspeer had de beschikking over een immens archief, dat van Hermans. Hij putte er rijkelijk uit, maar deed dat gedoseerd en met de nodige distantie. Blom heeft dan wel geen hagiografie geschreven, maar hij vertelt het verhaal van de regelmatig fabulerende Wolkers na en komt niet met een eigen verhaal of verklaring. Daarom kan ik mij vinden in de kritieken van Arjan Peters en Thomas de Veen. De mythe wordt in stand gehouden: die van de kunstenaar Jan Wolkers die zijn leven lang de dood trachtte te bezweren met zijn kunst en erotomanie. Een leven als verhaal, zonder al te opzichtige rafelranden. Te mooi om waar te zijn.

Het wachten is op een volgende biografie van Jan Wolkers, want de ondertitel van ‘Het litteken van de dood’ is te pretentieus: ‘De biografie van Jan Wolkers’ [cursivering van mij]. Onno Blom beantwoordt niet de vraag waarom Jan Wolkers bij velen zo tot de verbeelding spreekt. Is dat omdat hij op een beslissend moment een bijdrage leverde aan de emancipatie van de seksualiteit? Wordt zijn populariteit ingegeven door zijn mediagenieke verschijning toen de televisie gemeengoed werd in Nederland? Een nieuwe biografie zou Jan Wolkers als representant van zijn tijd centraal kunnen stellen.

Het litteken van de dood - Onno Blom

Jelle

Schrijver Jelle

Als journalist publiceerde ik over uiteenlopende onderwerpen, maar vooral over film, literatuur en onderwijs. Ik redigeerde boeken, tijdschriften, brochures en artikelen. Van diverse filmbladen en universiteitsbladen was ik hoofd- of eindredacteur. Bij een dagblad was ik chef kunst. Als freelancer werkte ik voor verschillende journalistenbureaus. Als ghostwriter kroop ik in de huid van anderen en schreef ik zowel persoonlijke als zakelijke stukken.

Bekijk de essays van Jelle

Reageer ook One Comment

Uw reactie