Gisteravond was de laatste uitzending van het televisieprogramma ‘Made in Europe’, waarin Dimitri Verhulst ‘iconen van de Europese cultuur’ verkent. In de slotaflevering stond ‘De toverberg’ van de Duitse schrijver Thomas Mann centraal. Is deze roman, zoals door Verhulst werd beweerd, inderdaad de ‘Mount Everest’ van de Europese cultuur?
‘De toverberg’ (1924) speelt zich af in een Zwitsers sanatorium aan de vooravond van de Eerste Wereldoorlog. De jonge Hans Castorp brengt daar zeven jaar door, ver weg van het tumultueuze leven. Het boek wordt voor een belangrijk deel in beslag genomen door de discussies tussen de humanist Settembrini en de jezuïet Naphta. Settembrini is voorstander van de liberale democratie. Zijn opponent Naphta streeft daarentegen naar een – nogal onduidelijke – godsdienstige broederschap. Hans Castorp woont die discussies bij en probeert er wijzer van te worden.
Schoonheid
In deze slotaflevering van ‘Made in Europe’ komen onder anderen György Konrád en Arnon Grunberg aan het woord. Grunberg zegt het optimisme van Settembrini te wantrouwen. Terugkijkend naar de verschrikkingen van de twintigste eeuw is dit natuurlijk niet zonder reden. Konrád wijst erop dat de schoonheid van culturele uitingen, zoals romans, Europa verenigt.
Dat deed mij denken aan de voordracht die George Steiner in 2003 (!) voor het Nexus Instituut hield. Daarin deze passage: ‘In een wereld die zich momenteel in de greep van een moordzuchtig fundamentalisme bevindt, of het nu dat van het zuiden en middenwesten van Amerika is of dat van de islam, zal West-Europa misschien het dwingende voorrecht genieten een seculier humanisme te ontwikkelen en in praktijk te brengen. Als het zijn duistere erfenis van zich kan afspoelen door die erfenis onbeschroomd onder ogen te zien, dan kan het Europa van Montaigne en Erasmus, van Voltaire en van Immanuel Kant opnieuw de weg wijzen.’
Naiëve dromen
Zelf spreekt Steiner van ‘misschien onvergeeflijk naïeve dromen’ en door critici is hij vaak als omgevallen boekenkast in de hoek gezet. Niettemin staat vast dat Steiner de kunst geen dienstmaagd van de politiek wil laten zijn. Het gaat hem eerder om gedeelde ervaringen, gestold in kunst en cultuur.
In ‘De toverberg’ is, zoals gezegd, het maatschappelijk leven ver weg. In gesublimeerde vorm komt de politiek wel tot uiting in de redetwisten tussen de liberale denker Settembrini en de totalitaire denker Naphta (een personage dat geënt was op de marxistische hegeliaan Georg Lukács).
Daarbij is de vraag: welke kant lijkt de auteur te kiezen? Dan moet je weten dat Thomas Mann al in 1912 aan ‘De toverberg’ begon te schrijven. Hij was in die tijd zeker geen pleitbezorger van de liberale democratie. Nee, hij was aartsconservatief. Pas na de Eerste Wereldoorlog maakte hij een ommezwaai, werd hij van Saulus Paulus. Zijn roman zag in 1924 het licht en daarmee besloeg het schrijven eraan maar liefst twaalf jaar. Interessant is in welke mate de tussentijdse ‘Wende’ van Thomas Mann tot uitdrukking komt in de structuur van het boek. Dat blijkt inderdaad het geval: geleidelijk aan toont de auteur steeds meer sympathie voor de democraat Settembrini. Mann sprak zich dan ook in 1924 uit voor de democratische Weimar Republiek. Dit leidde tot grote verontwaardiging bij zijn voormalige conservatieve achterban. Van die kant kwamen zodoende uitsluitend negatieve recensies van de roman.
‘Geist’
Kunnen we met terugwerkende kracht ‘De toverberg’ beschouwen als de ‘Mount Everest’ van de Europese cultuur? Het is inderdaad een van de hoogtepunten van de twintigste-eeuwse romankunst. De schrijfstijl van Thomas Mann is van grote schoonheid. Daardoor alleen al is het een genot om het boek te lezen. Maar dat het tumult van de maatschappij buiten de roman wordt gehouden, is mij als lezer een doorn in het oog. Om met criticasters direct na publicatie te spreken: de roman is te veel doordesemd van ‘Geist’. Ik had graag wat meer straatrumoer willen horen. Dat staat Mann pas toe op de laatste pagina, als Hans Castorp – gesticht door de opponenten Settembrini en Napha – het sanatorium verlaat en omkomt op het slagveld van de ‘Grote Oorlog’.
